Paolo Forti, İtalya Mağarabilim Enstitüsü
Çeviren: Selin Aydın (ASPEG), Ender Usuloğlu (ASPEG)
GİRİŞ
Genelde mağarabilim, insanın mağarada yapabileceği birçok farklı faaliyeti yapabildiğini açıklayan bir kelimedir. Mağarabilimciler, herşeyden önce, kâşiflerdir, zamanlarının büyük bölümü yeraltında mağaraları keşfetmek ve haritalamak ile geçirirler. Başka meraklar ve dürtüler de insanların yeraltında zaman zaman vakit geçirmesine neden olur; riskin ve maceranın çekimi, doğası bozulmamış yapının verdiği şevk ve son olarak, diğerlerine kıyasla daha az olmakla birlikte, bilimsel araştırma. Bu bağlamda, mağarabilim kendi başına jeoloji, biyoloji, fizik gibi bir bilim dalı değildir, ama insan bilgisine birçok yönden kuvvetle destek olmaktadır. Hatta yeraltı ortamını, doğal laboratuvar sayabileceğimiz ortamların arasında en önemlisi olarak kabul etmek gerekir. Mağaralarda bilimsel çalışma ve araştırma yapmak ve sonuçlandırmak, diğer ortamlara göre daha kolaydır, ki bazı ortamlarda bu çalışmaları yapmak neredeyse imkânsızdır.
Mağara ortamından en kolay faydanabilecek bilimsel disiplin olarak aklıma jeoloji dalı gelmektedir; jeoloji dalı genel ya da daha detaylı olarak (hidrojeoloji, stratigrafi, mineraloji v.b.). Hatta, jeolojinin her alanı mağaralarla yakından ilgilidir. Mağaralar gerçek bir çalışma ve araştırma ortamı sunmaktadır. Bu ortam bazen çok derinlere kadar (1500 metreden fazla) gitmektedir.
Genel olarak, mağaraların, jeoloji ile yakın ilişkisi diğer bilimsel alanların mağaralara olan merakını kısıtlamaktadır. Oysa herkesin aynı bilimsel merakı ya da fazlasını mağaralarda duyması gerekir. İşte bu makalenin amacı, İtalya’da veya dünyanın herhangi bir yerindeki mağaralarda yapılabilecek başlıca bilimsel araştırmalardan bahsetmek, nicel ve nitel araştırmaların nasıl iyileştirebileceğini göstermektir.
MAĞARABİLİMİN (SPELEOLOJİ) BİLİMSEL ARAŞTIRMADA KULLANILMASI
Mağaraların kendilerine has özellikleri onları diğer doğal ortamlardan ayırır ve bu nedenle oldukça ilgi çekici ve bilimsel açıdan önemli kılar. Mağaralar, daimi bir toplam karanlık ve azami derecede değişen diğer parametreler (görece nemlilik, ısı v.b) ile karakterize edilen doğal yeraltı ortamlarıdır. Oluştukları kaya yapısı içinde dışarıdan gelebilecek değişkenlerden -mevsimsel veya diğer- azami oranda, hatta hiç etkilenmezler.
Daha basit bir anlatımla, doğal mağara, sabit bir ortama sahip, zaman içerisinde topladığı herşeyi içinde biriktiren bir tuzakdır. Bu özellikler, şu ya da bu şekilde mağara ortamı ile ilgilenen bilimsel araştırmacılar tarafından kullanılmıştır.
Her disiplinden gelen farklı araştırma detaylarının tümünü listelemek oldukça zordur. Sadece önemli olanlardan burada bahsetmek ve gerekirse genel bir kaynakça vermek yeterli olacaktır.
ARKELEOJİ
Mağaralar, oldukça uzun süre, insanlar için çok önemli bir ortam sağlamışlardır; halâ mağaraların geçiçi ve yerleşik kullanımları bugün de sürmektedir. Mağaralar olmasaydı, hele bir de korunmasalardı, son bir-iki binyıl haricinde, insanlık tarihi hakkında çok fazla birşey öğrenemeyecektik. Mağaralar, paleotik zamana ve tabii ki öncesi ve sonrası için de bulgular elde edilebilecek birer arşiv niteliğindedir.
İlk insanlar mağaraları değişik amaçlar için kullanmışlardır; ev, mezarlık, tapınak ve maden. Mağara ağzına yakın yerler, geçici yurt olarak kullanılmış ve nüfus burada toplanmıştır. Burada kullandıkları araçlar, yemek artıkları ve benzeri bulgular ile o günlere ait gündelik yaşam hakkında bilgi sahibi oluruz. Bazı durumlarda mağaralar mezarlık olarak kullanılmış ve yaptıkları motifler ve gömüler günümüze ulaşmıştır. Bu veriler bizim epey antrapolojik, etimolojik v.b. bilgilere ulaşmamızı sağlamıştır.
İlk insanlar mağaranın sadece ağız kısmını kullanmamış, daha içerilere giderek ihtiyacı duyduğu, başka yerde bulunmayan mineralleri aramıştır. 5000 yıl önce, Asurlular Dicle ve Fırat arasındaki mağaralarda, çölde gıdalarını dayanıklı tutacak tuz aramışlar (Forti 2000) veya Kızılderililer, 3500 yıl önce Mammoth mağarasından (Tankersly & Watson) çıkardıkları kalsiyum ve magnezyum sülfatı bağırsakları düzenlemekte ve gübre olarak kullanmışlardır (Forti 1984, Shaw 1997). Özellikle dinsel ve tapınak amaçlı kullanılan mağaralar, tarihöncesi insanların yaptığı muhteşem resimleri ve çizimleri içermektedir.
Bahsedilenlerin hassas durumları, bugüne kadar bozulmadan gelmeleri, mağaraların kendine has ortamları sayesinde, hem dış etkenlerden hem de insanlardan korunduğu için mümkün olmuştur.
PALEONTOLOJİ
Birçok doğal mağaranın dikey inişle girişi olması, mağaraların kolayca hayvanlardan, geri kalanlar için birikim tuzağı haline gelmesini sağlar. Çok sayıda hayvan kalıntısı, bazıları antik zamanlardan, mağaraların sedimentasyonunda bulunmuştur. Bundan dolayı, normalde hiçbir iz kalmadan ve bilinmeden kalacakken çok detaylı paleontolojik çevre oluşturabildik.
BİYOLOJİ
Mağara ortamı tamamen karanlık olduğu ve klorofil sentezi olmadığı için genel olarak yaşama karşıdır. Bu, mağarada yaşayanların, enerji ve trofik sağlayacak ekosistem dışındaki ışığa bağımlıdır.
Sonuçta, mağaralar yaşanacak yerler değildir ve bu ortamda bulunan hayvanlar zor koşullara, renk kaybı, görüş kaybı ve duyuların gelişmesi ile uyum sağlamıştır. Bu özellikler birçok mağara canlısı için geçerli olup, az sayıda ama gelişmiş üreme stratejileri de aynıdır.
Dolayısıyla, bir biyolog için mağara, özellikle de mağara ortamının meydana getirdiği evrimleşme basamaklarını incelemek, ilginçtir.
Dahası, mağarada yaşayan canlıların nufüsu hakkında tutulan bilgiler bizi geçmişteki en ücra ortamlara ve iklim koşullarına götürür. Mağaralar, beklenmedik doğa koşullarına ayak uyduramayan hayvanlar için ideal bir koruma sağlarlar.
Halen mağaralardaki en gelişmiş araştırma, önemli mikro organizmaları, derin denizde sülfür döngüsündeki gıda zincirindeki gibi, inceleyen mikro biyolojidir.
Sülfitli ortamlardaki biyomasların oluşumuna izin veren ve zengin, karmaşık ve özellikle de kemoototrofik olan gıda zincirini besleyen, mağaralardaki bakterilerin varlığıdır. Bunun özelliği ise enerji ve trofik desteğin dışarıdan değil içeriden, metan gazı ve hidrojen sülfit reaksiyonlarından gelmesidir.
FİZİK
Fizik, mağaralarla ilgilenen ilk bilimlerin başında gelir. 1600’lü yıllarda, yeraltı meteorolojisi hakkında bir döküman bile basılmıştı (Herbinio, 1678, Photo 1).
Bu aralar, mağara meteorolojisi ve klimataloji hakkında yazılan yazıların teorik değeri vardır. Bu alanda, büyük buz kütlelerinin içinde aniden oluşan sularda, soğuk sularda, su fiziği hakkında İtalyan ve İspanyolar tarafından başlatılan ilginç çalışmalar var.
Yeraltı meteorolojisi çalışmalarının, turistik mağaraların işletilmesi, planlaması ve açılmasında, pratik olarak da büyük etkileri vardır.
JEOFİZİK
Jeofizik, pasif anlamda ölçüm ve deney yapmak için ideal bir yer olarak, aktif anlamda ise belirli/sınırlı darbelerin mağara sistemine yanıtları üzerinde çalışarak mağaralardan yararlanır.
Bahsi geçen ilk durumda, özellikle araştırmaya ilişkin fiziksel fenomenler, diğer doğal veya antropik süreçlerden gelen “zemin gürültüsü”ne kıyasla oldukça hafif olduğu zaman, yeraltı ortamı araştırma ve ölçümleri yapmak için ideal bir yer gibi görünmektedir. Bunlar çalışılması gereken fenomeni üst üste koyma ve maskeleme eğilimindedir. Genel olarak zemin gürültüsü normal dış laboratuvarlarda çok yüksektir ve bu nedenle, bazı durumlarda deney yapılacak bir yapı olarak bu mağarayı seçmek uygun olacaktır.
Mağarayı dışarıdan ayıran mağara kayasının kalınlığı, etkin bir izolasyon etkisine, dolayısıyla da ölçümler üzerinde dış sarsımı (perturbasyon) en aza indirgeyen bir etkiye sahiptir.
Alıntı yapılabilecek pek çok konudan biri, toprağın gelgiti üzerinde yapılan araştırmadır. Zira endüklenen yer çekimi varyasyonlarını, mağaranın içinde kaydedilmedikleri takdirde ölçmek imkânsızdır. 95 metrelik bir kablo ile sallandırılan iki büyük gravimetrik sarkacın Trieste’de bulunan Grotta Gigante’ye (Devlerin Mağarası) yerleştirilmesinin sebebi budur.
Bazı belirli gerçek mağara oluşumlarının (“diskler”) karasal gelgitin doğrudan bir sonucu olması dikkate değerdir. “Diskler”, aşırı doymuş çözelti ile kaplanan merkezi kapiler, bir yüzey tarafından ayrılan çapta bazı metreler olabilen iki alt-dairesel parçadan oluşur. İki disk, toprağın toprak gelgitleri sayesinde ortaya çıkan karşılıklı sabit hareketlere sahip olmasından ötürü, asla birleşmez (Schmidt, 1963).
Jeofizik alanında son zamanlarda ortaya çıkan bir başka ilgi odağı ise, sismoloji ve özellikle de paleosismoloji üzerinde, mağara içinde yapılan gözlemlere yoğunlaşmaktadır (Forti 1999). Mağaraların, özellikle dikit gelişim ekseni üzerine hem çökme ve/veya itmelere sebep olan görece yüksek enerji durumunda, sismik dalgaların en güçlü doğal kayıtları arasında olabileceği doğrulanmıştır. Bu tarz çalışmalar, yalnızca teorik önem taşımanın yanı sıra, son 600.000-800.000 yılda mağara alanında sismik bilgi sağlaması itibariyle pratik bir öneme de sahiptir. Dolayısıyla, jeolojik ölçekte kıyaslandığında kesinlikle yetersiz kalacak bir (tarihsel) periyot üzerinden hesaplanmak zorunda kalınacak sismik risk hesaplamasını da artırmaktadır.
Mağaraların jeofizik araştırmalarında faydalı olduğu son mecra, mağaralarda orta ila yüksek bir yoğunlukta mevcut olan Radon’un (kayada mevcut olan radyoaktif elementlerin azalan birkaç reaksiyonu tarafından üretilen radyoaktif gaz) doğalgaz emisyonlarını konu alan çalışmadır (Bernes ve arkadaşları, 1997).
Şüphesiz bu çalışmalar teorik anlamda dikkat çekicidir, ne var ki dolaysız şekilde, pratik olarak da fayda sağlamaktadır, zira Radon, özellikle tıpkı gösteri mağaralara kılavuzlarından da söz konusu olduğu üzere, bir kişinin bir gün içinde çok fazla saat maruz kalması halinde tehlikeli olabilir.
JEOLOJİ
Jeoloji, kendi çalışmalarında doğal mağaralardan diğer bilim dallarından çok daha fazla faydalanan bir bilimdir: jeolojinin tüm dalları, mağara dünyasından uygulamaya dönük olarak faydalı ve bazen de özel bilgiler sağlar.
Stratigrafi, 1500 metre dikey derinlikten fazla olan mağaralarda normalde, ama tamamen karbonattan ibaret olmayan oluşumlardan, kolaylıkla faydalanır: bu durumda, sondajla gerçekleştirilen geleneksel analizdekine kıyasla çok daha az masrafla yüksek kesinliğe sahip veriler elde etmek üzere mağaralardan faydalanılır.
Yapısal jeoloji, bir alanın yapısal yerleşimine ilişkin detaylı bir tanım elde etmek üzere güçlü bir araç olarak mağaralardan yararlanır. Genel olarak, meteorik erozyon ise sıklıkla maskelenen dış ortamdan ziyade, mağaradaki tektonik ve stratigrafik elementleri gözlemlemek çok daha kolaydır. Dahası, speleogenetik mekanizmalar, halen var olan galeri gelişim kesikliklerini ve sıklıkla mağara özelliklerini kullanır, bu yüzden de orijinal yapısal elementleri büyütür. Bu sebeple, yalnızca içinde barınılan mağaralar üzerinde kesin bir araştırma yapıp, mağara galerilerinin gelişim yönü yöntemini kullanarak belirli bir karst alanının yapısal yerleşimi hakkında detaylı bilgi elde etmek mümkündür (Jakucs, 1977): Bu yöntem, incelemenin yapıldığı alanın kronolojik olarak farklı tektonik hareketlerini ortaya çıkarmaya bile olanak tanıyabilir. Mağaranın içinden akan yeraltı akarsularının, dışarıdakilere benzer dinamikleri ve davranışları vardır, öte yandan mağaralarda akarsuların bıraktığı dip tortular, kendine özgü bu ortamda sıklıkla korunur, böylelikle çok daha uzun bir süre değişmeden kalır. Böylelikle dışarıda, eş çökeltilerin her zaman garantilemediği araştırma ve çalışmalar yürütmek mümkündür.
Mağara, mineraloji üzerine çok geniş bir yelpazede çalışmalar sunar, çünkü doğal mağarada potansiyel olarak aktif pek çok minero-genetik süreç söz konusudur. Bu, öncelikle köken (genesis) tipine (yağmur suyu, gün değmemiş, tortulu su ve karışık su), mağaraya ulaşmadan önce içinden geçen su oluşum tipine bağlı olarak, dolaşım yeraltı sularının kimyasal bileşiminde aşırı düzeyde çeşitlilik ihtiva eder (Forti 2000). Mississippi Vadisi Tipi Maden Yatakları (MVTOD) karst kökenlidir ve mağaraların içinde oluşmuş, buna karşılık kısmen veya tamamen bu çözeltiler tarafından fosilleşmiş olduklarını söylemek yeterlidir. (Dzulinsky & Sass-Gustkiewicz, 1989).
Son on yıl boyunca, kalsiyum mağara oluşumlarında, son kuvaternerin paleo-çevresel, paleo-iklimsel yeniden yapılanmasında en iyi doğal arşivi açığa çıkarır, bu sayede bazı durumlarda, bir güneş yılı düzeninde hava çözümlemelerine izin verir (Ford 1997, Forti 2000).
Jeomorfoloji, mağaraların içi ve genelde karst bölgesinde gelişen süreçler, olağandışı biçimler ve maddeler üzerine kendine özel bir çalışma alanına sahiptir (Ford & Williams, 1989).
Hidrojeoloji, mağaralara ve içinde depolanan su ile en çok ilgilenen bilimdir. Karst akiferleri (sutaşır), mevcut içilebilir su miktarının %30’undan fazlasını sunarak, tüm dünyada bir içilebilir su deposu olarak büyük önem taşımakta olup, bugüne değin bu rezervin yalnızca çok küçük bir kısmı kullanılmıştır.
Son zamanlarda bu konuda yapılan çalışmalar (Forti, 1998), esas olarak, diğer kaynaklarda giderek artan kirlilikten ötürü karstlardan elde edilen içilebilir su miktarının şimdiki değeri olan %30’dan %80’e çıkacağından ötürü, önümüzdeki yarım yüzyılda bu karst akiferlerinin büyük oranda artacağını söylemektedir.
Bu sorun, özellikle İtalya’da bulunan tüm Pianura Padana bölgesinde açıkça görülmektedir. Önümüzdeki 10-20 yıllık süre zarfında giderek artan kirlenme durdurulamayacağı için, burada bulunan akiferler, ki geçirgen tortuların içinde yer alırlar, pek çok büyük şehrin bunları kullanmayı tamamen bırakacağı beklenmektedir. Bu sebeple, özellikle Alplerin eteklerinden çıkan karstik kaynaklar bulunmalıdır.
Aşırı homojenlik noksanlığı neticesinde, karst akiferlerinde ortaya çıkan olağandışılık, esasen homojen özellikli tortulu olanlara yönelik olarak organize edilen nitel ve nicel bazı çalışma yöntemlerine uygulamaya olanak tanır. Şans eseri, CNR G.N.D.C.I topluluğu (hidrojeolojik felaketlere karşı mücadele eden ulusal topluluk), 20 yıldan beri çalışmalar yürütmekte ve en çok da bu sayede, son beş yıldır karst akiferlerine yönelik ileri düzey çalışma ve koruma teknolojileri geliştirilmektedir (Civita & De Maio 1997). Bu sonuçlara, akiferin üst kısmına doğal bir giriş sunan mağaraların içinde düzenli ve sürekli speleolojik faaliyet olmaksızın ulaşılamazdı.
Bu sebeple, mağaracılarla olan sürekli ve tutarlı bir işbirliği, en azından bu alanda temel teşkil eder. Özellikle bazı özel durumlarda keşiflerin su seviyesine ulaşmasına, ara sıra da su seviyesini aşmasına rağmen, her birinin çalışma alanı perkolasyon (sızıntı) sahasının içinde yapılmaktadır, böylelikle, aksi takdirde spekülatif kalacak verilere doğrudan erişmek mümkün olmaktadır.
MÜHENDİSLİK
Mühendislik bilimi, kimi teorik ama ağırlıklı olarak uygulamaya dönük sayısız sebepten ötürü mağaralarla ilgilenir. Mağaralar, teorik bakış açısından, mühendisler için, “boş alanlara” kıyasla teori ve hesaplamalarından bazılarını doğrulayabilecekleri fevkalade doğal laboratuvarlardır.
Esasen, en temel mühendislik sorunlarından biri, pek çok amaca uyması amacıyla (maden ocağı pompası, jeofizik laboratuarı,, stratejik kontroller, vs.) geniş yeraltı odalarının tasarımı ve gerçekleştirilmesidir. Buna karşın, bir kaya kütlesi içinde gerçekten büyük boş bir alanın ortaya çıkarılması, duvar ve tonoz boyunca basınç boşalması sorununu ortaya çıkarır. Bu, yalnızca teorik bir hesaplama üzerinden çözümü son derece karmaşık bir sorundur, zira tüm yapının yıkılmasına neden olabilir.
Şimdi, mağaralar bütünüyle devasa boyutlarda odalar içermektedir (Borneo’da bulunan Sarawak odası dünyadaki en büyük doğal ortamdır ve 800 x 400 x 400 m. civarında bir boyuta sahiptir.) (Meredith & Wooleridgel 1992). Bu sebeple kısa zamanda gerçekleşen denge yüzeyleri, çevreleyen bölgelerin gerilim izleme, evrimi modelleme çalışmalarının ne denli faydalı olacağı, bunların da ötesinde büyük bir masraftan kurtaracağı açıkça ortadadır.
Mühendisliğin yeraltı mağaralarına büyük ilgi gösterdiği, daha fazla uygulanabilir alanlar da söz konusudur. Stratejik ve/veya atık maddelerin depolandığı geniş boşluk bulgularla ilintili sorunlardan bahsetmek yeterlidir. Son olarak, turistik mağaraların planlaması, açılması ve yönetim sorununu göz önünde tutmak gerekir. Mağara turizmi, ekonomik önemi dünya çapında bir ölçekte geçerlidir ve doğrudan gelir kaynağıdır ve/veya 150 milyon turiste ulaşmış, bilhassa gelişmemiş ülkelerde çok hızlı bir büyüme kaynağıdır (Cigna ve arkadaşları 2000).
Çevre mühendisinin, çevre etkisi, beklenen turist akışında işlevi olması bakımından turistik mağaralarının planlanması ve idaresi, özel malzeme seçimi ve son olarak çevresel izleme ve müdahaleye ilişkin olarak mağara içine yerleştirilen ekipmanın zaman içinde kontrolü gibi, sürekli olarak arandığı sayısız sorunu vardır (Chiesi, 2000).
TIP
Tarihöncesi çağda epsomit gibi doğal ilaçlara yönelik araştırma (Shaw, 1997) mağara dışında elde edilmesinin başka bir yolu olmadığından, insanoğlunun mağaraların derinliklerini keşfetme motivasyonlarından biri olmuştur. Başka konular için aradıkları madde, tıp biliminden ziyade daha çok büyüyle ilgiliydi, (dikit tozu, tarihöncesi hayvan kemikleri, aysütü (moonmilk)….vs.), buna karşın biz bu tariflerin izlerine bugünün geleneksel Çin tıbbında bulmaktayız (Shaw 1997).
Termal mağaraların terapatik faaliyetlerde kullanımı oldukça eskilere dayanır, öyle ki bu kendine özgü tedavi için belirli bir terim kullanılmaktadır: speleoterapi.
Romatizma, romatizmal ve solunum enfeksiyonlarını tedavi etmek amacıyla sıcak buharlı mağaralardan (Sicilya’da Sanma Calogero’da bulunan Stufe di Calogero gibi) istifade eden Romalıların bu uygulamadan nasıl faydalandıklarına tanıklık eden yaklaşık 2000 yıl öncesine ait bir belgelendirme mevcuttur.
Çok daha yakın zamanlarda, doğu Avrupa ülkeleri (AA. VV.1997) alerji ve solunum yolu zehirlenmesini tedavi etmek için soğuk ve termal olmayan mağaralardan büyük oranda yararlanmaya başlamışlardır. Son zamanlarda, geleneksel terapide gerekli olan tıbbi ilaçların kullanılmadığı bu kendine özgü tedavi türünden elde edilen iyi sonuçları doğruladığı görülen Tuscany ve Campania, termal olmayan mağaraların bazılarında speleoterapi kayıtları üzerine İtalya’da da çalışmalar ve istatistiki kontroller başlamıştır.
Bir başka ilgi çekici çalışma ise, 1970’lerin başında yapılan, uzun süreler boyunca mağaranın içinde durmaya gönüllü olan psikologlar, fizyologlar ve psikiyatristler ile speolojistleri bir araya getiren, mağara içinde yer alan, geçici-uzay tecrid deneyidir (Siffre, 1992).
Sonuçlar, hayati vücut ritminin geçici-uzay referansının eksik olması durumunda, aşamalı olarak düşüş göstererek günlük frekanstan çift döngüye (48 saat) dayalı olana doğru geçmesini göstermiş ve uzayda uzun süre kalan insan vücudunun nasıl tepki verdiğini öğrenmenin bir gereklilik olduğundan, sonuçlar uzay ajansı tarafından kullanılmıştır.
Söz edilecek son disiplinlerden biri de tıp ve biyokimya arasında bir sınırda yer alan eczacılıktır. Son iki üç yıldır, şu anda Amerika ile sınırlı olan hem aktif maddeleri hem de vücudumuza seçici bir tarzda taşıyacak organizmalar üzerine mağara ortamında yapılan bazı araştırmalar başlamıştır. İlk olmasına karşın, sınırlı sayıda Amerikan mağarasında yürütülen araştırmalarda şimdiden 10 kadar organizma ve aktif maddeler bulunmuş ve potansiyel olarak faydalanılabilecek gibi görülmüştür.
MAĞARACILARIN ROLÜ
Yukarıdaki paragrafta, teorik olarak mağaranın içinde geliştirilebilecek pek çok temel veya uygulanmış araştırmadan bahsedilmektedir. Buna karşın, bu araştırmalar etkin biçimde gerçekleştirmeden önce, araştırmacının, yalnızca mağaracılar tarafından temin edilebilecek bir dizi teknik ve lojistik destek alması gerekir.
Belirli bir mağarada herhangi bir araştırma yapılacağı zaman, bu mağara için kesin, en azından güvenilir bir topografiye sahip olmak neredeyse kaçınılmaz bir gerekliliktir. Mağaranın her hangi bir çalışma tipinde ilerlemeye karar vermek adına, mağaranın uygunluğundan emin olmak gereklidir, açıkça ortadadır ki, yapılan seçimi garanti altına alacak bilgi ve püf noktaları toplamadan arkeolojik veya paleontolojik çalışma sürdürmek son derece risklidir.
Tüm bu ön verilerin bilim adamlarına, yeraltı dünyasında sürekli olarak bulunan mağaracılar tarafından sağlanması gerekli ve zorunludur.
Daima mevcut olması gereken malzemeler şematik olarak üç büyük kategoriye ayrılabilir:
1) mağara rölyefi
2) herhangi bir muhtemel ilgi alanını konu alan fotoğraflar
3) mağara keşfi sırasında görülenlerin yazılı raporu
Doğal olarak, bu teknik desteklerin nitelik ve uygulanabilirliği nasıl gerçekleştiklerine bağlı olarak, bir çok işlevde çeşitlenebilir.
Bir mağara araştırması olması gerektiği gibi yapıldığında bile, güvenilirliği bilinmediği takdirde, kısmen veya bütünüyle faydasız olabilir. Bu nedenle, elde edilen haritanın kusursuzluğunu bildirmek için topografik araştırmada kullanılan araçların bilinmesi gerekir.
Boyutsal bir ölçek içeren fotoğrafların, inceleme altında bulunan olgunun hesaplanmasına olanak tanıması kesinlikle şarttır.
Bunun yanı sıra, araştırmanın gelişimi sırasında mağaracı çalışması (numune toplama, ölçümler ve deneyler…) dahi oldukça gereklidir. Bu, bilhassa özel bir hazırlığı olmayan kişiler için, genelde tehlikeli ve karmaşık bir ortamda bulunma ve hatta uzun süre kalmayı gerektirir.
Mağaracılar, “destekleri sayesinde” mağarada bilimsel araştırmaların yapılmasını sağlayan ideal kişilerdir ve bu sebeple araştırmacı ile mağaracı arasında hiç de basite indirgenemeyecek bir işbirliği olması esastır.
Bu kişiler kendi katkılarını değerinden fazla, birbirlerinin çalışmalarını ise önemsiz sayma eğiliminde olurlar. Mağaracıların mantığı, mağaraları bir eğlence aracı olarak görmeye yönelik olduğundan, genelde tekrarlı ve monoton olan bilimsel araştırmayı kabul etmeleri zordur.
Bu zorluğun üstesinden gelinebilir ama araştırmacıların, mağaracıları güvenilir işbirlikçiler haline getirmek için onları hazırlamaya istekli olmaları gerekir. Bu sürecin sürati araştırmacının kendisini, keşifte “normal” mağaracılık faaliyetleriyle birebir ilişkili, sorunları çözebilecek nitelikte yetkin bir kişi olarak sunabilmesine bağlıdır.
SPELEOLOJİK BELGELENDİRME
Araştırmanın programlanması ve geliştirilmesi için gereken özel belgelendirmenin nadir olarak mevcut olmasından kaynaklanan daha başka sorunlar söz konusudur.
Speleolojide, her bir bilimsel araştırmada karşılaşılan en büyük sorunlardan biri, yapılmış veya halâ ilerleme aşamasında olan çalışmalara ilişkin haberlere erişimin kısıtlılığıdır: esasen kütüphane kaynaklarına erişim topyekun imkânsız olmasa bile oldukça güçtür.
Bu durum birkaç nedenden kaynaklanmaktadır, belki de bunlardan biri speleolojik literatürün son derece dağınık olmasıdır (yalnızca birkaç spesifik bilimsel uluslararası dergi bulunmaktadır, hatta ulusal olarak da çok nadir bulunmaktadır). Bu çok önemli birçok çalışmanın yerel dergilerde veya çok az dolaşımı olan bültenler içinde kaybolduğu, bu yüzden de yerel mağaracılığın sıkı döngüsü haricinde bulunması neredeyse imkânsız olduğu anlamına gelir.
Bu tema üzerine bölümlere ayrılmış halk kütüphaneleri eksikliği söz konusu iken özel kütüphanelerin neredeyse tamamı mağaracı topluluklarına aittir: bunlar daima çok küçük ve bölümlere ayrılmış, nadiren doğru bir şekilde kataloglar halinde düzenlenen, üyelerin haricinde erişilemeyen ve erişilebildiği zaman ise sıklıkla akşamları olmak üzere sınırlı süreler verilen kütüphanelerdir.
Bu ciddi eksiği kapatmak adına, mağaracılık faaliyetlerini dünya çapında bir düzeye getirmek için koordine olan Uluslar Mağarabilim Birliği (UIS) organizasyonu bir adım atmıştır. Yaklaşık son kırk yılda, belirli yılların konulara ayrıldığı ve her bir çalışmada kısa bir özetin sunulduğu bir şekilde hazırlanan, tüm işlere ait bibliyografik referansların yer aldığı “ Speleological Abstract” (Mağarabilim Özetleri) adında bir yıllık yayımlanmıştır.
İlk olarak “Speleological Abstract” ve daha sonra ulusal kitapçıklar halinde (örneğin ABD’de “Speleo Digest” ) halk dizin kütüphanelerinde zaman zaman basılan yayınlar, koleksiyon, veri ve bilgileri için esas kaynak oldu. Bunlar belirli bir mağarada yürütülecek bilimsel araştırma faaliyetlerinin hepsi için bir temel niteliğindedir.
Ne var ki; çok sıklıkla orijinal çalışmaya danışmanın gerekli olmasına karşın, bu materyallerin sunulduğu bir kütüphanenin her şehirde olması mümkün olmadığından dizin kütüphanelerinin de tek başına yeterli ve hiç de pratik olmadığı açıktır. Aslına bakılacak olursa, dolaşım seviyesi öylesine kısıtlıdır ki, her ülkede bir örneğin varlığına bile izin verilmemektedir.
Bu sebeple UIS, “Ulusal Mağarabilim Belgelendirme Merkezleri” adını taşıyan bütüncül bir sistem kurmuştur, bunların her biri, belirli ülkenin daha büyük kütüphanelerini kurmakta ve ücret karşılığında istenen materyalin fotokopisini tedarik etmektedir. (Tablo 1).
Tablo 1
Talep üzerine fotokopi temin eden U.I.S. bütüncül kütüphaneler sistemi
| ÜLKE | KURUM | ADRES |
| Avusturya | Spelaögishches Documenttaionszentrum des Instituted für Höhlenforschung | c/o Naturhixt. Museum Burgring 7-A-1014 Viyana |
| Belçika | Centre Documentation UBS/SSW | Maison de la Speleogie Rue Belvaux 93 B 4030 Liege |
| Fransa | Documentation Federation Francaise de Speleologie | 28 rue Delandine F-69002 Lyon |
| Almanya | Bibliotek des Verbandes des Deutschen Höhlen und Karstforscher | c/o Hoffman Am Untersten Hammer 9 D 85644 Iserlhon |
| Japonya | Nautral Science Museum | c/o Dr Ueno Hyakunin-cho 3-23-1 Shinjuku, Tokio 160 |
| İngiltere | BCRA Library | c/o Roy Paulson Holt House, Holt Lane Lea Mattlock, Derbyshire DE4 5GQ |
| İtalya | Centro Italiano di Documentazione Speleologica “Franco Anelli” | Instituto Italiano si Speleologica Via Zamboni 67 I-40127 Bologna |
| Polonya | Library of “Kras I Speleologica” | Laboratory of Karst Environment ul. Bedzinska 60 PL -41-200 Sosnowiec |
| Portekiz | Biblioteca Sociedade Portuguesa de Espeleologia | Rua Saravia de Carvalho 233 P-1350 Lisbao |
| Romanya | Institut de Speleologie | c/o V.Decu 11 rue Frumoasa R 78114 Bucarest |
| Slovenya | Institut za raziskovanje kraza | Knjiznica, Titov trg 2 SV 66230 Postojna |
| ABD | National Speleologica society Library | I, Cave Avenue, Huntsville Alabama 35810 |
| İsviçre | Bibliotheque centrale Societe Suisse de Speleologie | Bibliotheque de la Ville CH 2300 La Chaux de Fonds |
| Venezuella | Biblioteca Sociedad Venezolana de Espleleologia | Apartado 47.334 Caracas 1041-1 |
| | | |
Eğer talihsizlik eseri “Ulusal Mağarabilim Belgelendirme Merkezi” talep edilen yayına sahip değilse, başka bir merkezden edinilecektir. Son birkaç yıldır, ulusal merkezlerin pek çoğu internet üzerinden doğrudan erişime açılmış olup, en azından kendi kütüphane dizinine bakmaya olanak sağlanmıştır.
İtalya’da bulunan Mağarabilim Belgelendirme Merkezi (SSI, 1999) Bologna Üniversite’sinde bulunmaktadır. Science della Terra e Geologico Ambientali departmanında yer alır ve İtalyan Mağarabilim Topluluğu ve Mağarabilim Enstitüsü tarafından müşterek olarak yönetilir. Dünyadaki en büyük kütüphane bu merkezin kütüphanesidir ve dolayısıyla İtalyan ve yabancı araştırmacılar, hocalar ve mağaracıların taleplerinin çoğunu karşılamaktadır. İtalyan Belgelendirme Merkezi özellikle antika kitaplar ve gravür konusunda uzmandır; aslında, kütüphane kendine has ve nadir bir miras niteliğindeki bir koleksiyona sahiptir (XVI. ila XIX. yüzyıllardan 500’ü aşkın kitap ve 1000 gravür).
SONUÇLAR
Bilimsel mağara araştırmasına ilişkin başlıca temalar üzerine bu kısa genel bakışın ayrıntılı olmasını beklenemez, zira bu makalenin başlıca hazırlanış nedeni, çok farklı araştırma alanlarını, teorik mi yoksa pratik olarak mı uygulandığını ve mağaracılık faaliyetinin nerede faydalı olacağına dair genel hatlar sunmaktır.
Pek çok bilim dalında mağaraların önemi son on senede beklenmedik bir şekilde artmıştır, Bunun sebebi belirli araştırma çalışmalarında yerine getirilmek üzere, özel değilse de belirli bir konuma ulaşmasıdır. Bu verilere dayanarak, yakın gelecekte özellikle belirli araştırma alanlarında mağaraya verilen önemin artacağı söylenebilir.
Paleo-iklim ve paleo-ortamlar çalışması ile yeniden yapılandırılmasının, temel araştırma ve ayrıca mağaraların çökeltilerinde, özellikle de karbonat mağara oluşumlarında yer alan tüm bilgileri “okumamıza” olanak tanıyacak, sürekli teknolojik gelişmelerden gizli bir şekilde etkilendiği şüphesizdir. Bu büyük gelişmelerin söz konusu olduğu alan, maden çökeltileri oluşumunun ve bunların hareketinden (mobilizasyon) sorumlu entalfi reaksiyonları ile son derece ilişkili olup, bu nedenle ekonomik anlamda ilgi odağıdır. Bu reaksiyonların çoğu, belirli mikroorganizmalar tarafından neredeyse tamamen katalize edildiği, en azından kontrol edildiği açık olduğuna göre, araştırmalarda özellikle mikrobiyolojiden gelen disiplinler arası katkılar üstüne gerçek hesaplamalar yapıldığı zaman, şimdiki bilgi kapasitemizde büyük ilerlemeler kaydedilecektir.
Uygulanan araştırmayı göz önünde bulundururken, içme suyu için yeni kaynakların, bu kaynakların kullanımı ve niteliklerini korumanın en doğru yolunun keşfindeki sorun, tüm dünyada öncelikli bir yere sahiptir. Bugün, tam anlamıyla kullanılmayan en büyük su kaynaklarının esasen karst akiferleri olduğu ve buna ilişkin çalışmanın mağara ortamında az ya da çok, sürekli frekans gerektirdiği kesin bir bilgidir.
Sonuç olarak, yakın gelecekte, mağaralara yönelik araştırmalarda büyük oranda nicel ve nitel artış olacağı kesindir.
Yorumlar
Yorum Gönder